Մաշկի վրա գրված պատմություն

Եթե այսօր քայլեք Երևանի փողոցներով, մի քանի քայլից կարող են հանդիպել մաշկի վրա փորագրված պատկերներ։ Տատուն, որ հազարամյակներ առաջ եղել է ցեղերի պաշտամունքային խորհրդանիշ, զինվորի պատկանելիության նշան, հիմա դարձել է ինքնաարտահայտման համարձակ միջոց։ Սակայն պատմությունը այստեղ չի ավարտվում․ արվեստի այս ճյուղը, որը ժամանակին հեթանոսական ծիսակարգերի մաս էր, հետո՝ արգելված ու նույնիսկ պիտակավորված, այսօր վերածվում է մի նոր բանի՝ զրույցի անցյալի ու ներկայի միջև։

Ոճի փնտրտուքը

Այս ոլորտում  առանց սեփական ձեռագրի հեշտ է դառնալ «հերթական տատու անող»։ Բայց արվեստն այն պահից է սկսվում, երբ պատկերները պարզապես ձև չեն, այլ պատմություն են պատմում։ Միջազգային տատու ցուցահանդեսներին, որոնց հասցրել եմ դեռ կարիերայիս սկզբում մասնակցել, մշտապես հնչում էր նույն հարցը․ «Քո ոճը ո՞րն է»։ Այդ հարցը շատերին կարող է անսպասելի թվալ, բայց իրականում այն որոշիչ է․ ոճ չունեցողը պարզապես կրկնող է, ոճ ունեցողը՝ պատմող։

Ահա այստեղ էլ ձևավորվեց ընտրությունը․ սեփական ձեռագիրն անպայման պիտի անցնի հայկական մշակույթի միջով։ Որովհետև խաչքարերի ծաղկանման նախշերը, ձեռագրերի զարդագրված տառերը կամ գորգերի խորքային շերտերը միայն գեղեցիկ դեկոր չեն․ դրանք լեզու են, որով դարերով խոսել է մեր ժողովուրդը։ Եվ երբ այդ լեզուն տեղափոխվում է մաշկի վրա, այն դառնում է ոչ թե զարդարանք, այլ ինքնության կրելի խորհրդանիշ։

Հենց սա է պատճառը, որ մարդը կարող է ընտրել հայկական ոճը․ ոչ միայն նրա համար, որ այն եզակի է ու գեղագիտական, այլ որովհետև յուրաքանչյուր նախշ, յուրաքանչյուր սիմվոլ մաշկի վրա դառնում է փոքրիկ դեսպան՝ պատմելով հայկական մշակույթի մասին աշխարհի տարբեր անկյուններում։ Տատուն այս դեպքում դառնում է ոչ միայն անձնական պատմություն, այլև մի ամբողջ ժողովրդի պատմության շարունակություն։

Վերադարձ արմատներին

Հայկական սիմվոլները հսկայական դաշտ են՝ խաչքարերի ծաղկանման պատկերներից մինչև գորգերի բարդ նախշերը։ Դրանք ոչ միայն զարդ են, այլև կոդավորված իմաստներ։ Օրինակ՝ շատ պատկերներ, որ խաչքարերի վրա ընդունված է համարել դեկորատիվ, իրականում տիեզերքի մոդելի արտացոլանք են։ 

Այսպիսի բացահայտումները դատարկ տեղից չեն գալիս։ Հաճախ վերադառնում եմ աղբյուրներին՝ ուսումնասիրելով Ֆրեդ Աֆրիկյանի կալիգրաֆիայի աշխատությունները, Վահրամ Թաթիկյանի ուսումնասիրությունները հայկական գորգագործության ու սիմվոլների մասին, Ֆոլքմար Գանցհորնի պատմական վերլուծությունները, ինչպես նաև Մատենադարանի ձեռագրերի ժառանգությունը։ Հայկական պատմության թանգարանում պահվող հնագույն նմուշները և գորգագործության հարուստ ավանդույթը ևս նյութ են տալիս նոր մոտիվների համար։

Երբ այս ամբողջ պատմությունը բացատրվում է հաճախորդին, տատուն դառնում է ոչ միայն գեղագիտական ընտրություն, այլ նաև ինքնության բացահայտում։ Դա մի քայլ է դեպի սեփական արմատների ճանաչում և միաժամանակ դեպի հայկական մշակույթի տարածում ժամանակակից լեզվով։

Մաշկի վրա գրված հայկական պատմություն

Հայկական զարդապատկերները հաճախորդների համար դառնում են ոչ միայն գեղագիտական, այլև գաղափարական բացահայտում։ Երբ օտարերկրացին ընտրում է հայկական նախշեր, քայլը պարզապես գեղեցիկ դիզայնի ընտրություն չէ․ դա ինքնության որոնում է։ Երբ ասում է՝ «Դուք ունեք ֆանտաստիկ սիմվոլներ, շատ հետաքրքիր ու գեղեցիկ», նշանակում է՝ հայկական խորհրդանիշները կարողանում են խոսել անգամ այն մարդկանց հետ, ովքեր հայկական արմատներ չունեն։

Մաշկի վրա հայտնված զարդը դառնում է շարժական հուշարձան, փոքրիկ դեսպան, որը տանում է հայկական պատմության և մշակույթի շունչը։ Տատուն այսպիսով վերածվում է ոչ միայն անձնական ընտրության, այլև մշակութային ժառանգության կրելու եղանակի։ Մարդը իր վրա է կրում նախշ, որն իր հերթին կրում է դարերի իմաստություն։ Դա արդեն ոչ թե միայն զարդարանք, ուղղակի դաջվածք է, այլ հաղորդակցություն՝ անձից դեպի աշխարհ, անհատից դեպի համամարդկային մշակութային հիշողություն։

Արվեստ թե՞ բիզնես

Հայաստանում տատուն երկար ժամանակ դիտարկվել է որպես եկամտի աղբյուր, ոչ թե որպես մշակութային կամ ստեղծագործական երևույթ։ Շատերը բավարարվում են օրվա մի քանի տասնյակ հազար դրամով՝ հաճախորդի մաշկի վրա պատկեր դնելով առանց խորքային մոտեցման։ Այդ պատճառով տատուն այստեղ դեռևս ամբողջությամբ չի ընկալում որպես արվեստ։

Իսկ իրականում այն նույնքան բարդ է, որքան նկարչությունը, քանդակագործությունը կամ ճարտարապետությունը։ Նկարը կտավի վրա կարելի է շտկել կամ վերաշարադրել, իսկ մաշկի վրա արված գծին այլևս վերադարձ չկա․ յուրաքանչյուր շարժում պատասխանատվություն է։ Այս տեսանկյունից տատուն ոչ միայն արվեստ է, այլ նաև անփոփոխ ու անդառնալի արվեստի ձև, որտեղ սխալի արժեքը չափազանց թանկ է։

Արտերկրում տատու արտիստները մասնակցում են միջազգային մրցույթների, կոնվենցիաների, ցուցահանդեսների։ Այդ միջավայրերում նրանք միայն չեն աշխատում հաճախորդի հետ, այլ նաև ներկայացնում են իրենց մշակույթը, ոճը, ազգային ինքնատիպությունը։ Այնտեղ տատուն դառնում է նույնքան լուրջ ներկայացման գործիք, որքան նկարչի ցուցահանդեսը կամ ճարտարապետի նախագիծը։

Հայաստանում այս մշակույթը նոր է ձևավորվում։ Մասնագետները դեռ սովորում են չտեսնել իրենց գործը միայն որպես բիզնես։ Որպեսզի այն դառնա արվեստի ճյուղ, պետք է ոչ թե պարզապես հաճախորդին բավարարել, այլ ստեղծել մի բան, որն ինքնուրույն արժեք ունի։ Տատուն պետք է դուրս գա առօրյա ծառայությունից և մտնի մշակութային հարթություն՝ դառնալով ինքնության լեզու և ստեղծագործական արտահայտման նոր դաշտ։

Տեսլականը՝ հայկական ձեռագիր միջազգային բեմում

Տատուի հայաստանյան հեռանկարները կան, բայց զարգանում են դանդաղ։ Սակայն ամեն նոր աշխատանք, յուրաքանչյուր բացատրություն հաճախորդին դառնում է մշակութային դիվանագիտության փոքր քայլ։ Միջազգային ցուցահանդեսներին ներկայանալով՝ հայ տատու արտիստները կարող են ցույց տալ, որ կա ոչ միայն Հայաստան, այլ նաև հայկական ձեռագիր։

Տատուն կարող է դառնալ ժամանակակից լեզու՝ փոխանցելու մշակույթը, պահպանելու ու տարածելու այն։ Մաշկի վրա գրված նախշերը կարող են դառնալ նույնքան հայկական, որքան խաչքարը կամ գորգը։